BIÊN HOÀ DẤU YÊU!

TRẬN THÀNH BIÊN HOÀ NĂM 1861- LÁ THƯ TỪ SÀI GÒN CỦA PH. AUDE.

Trận Thành Biên Hòa cuối năm 1861 và số phận của những người tù công giáo năm xưa cũng được một sĩ quan quân y có mặt trong trận ấy: Tiến sĩ Aude- bác sĩ giải phẫu hạng 3 của hải quân Pháp trong chiến dịch đánh chiếm nam kỳ, chứng kiến và viết thư kể cho người bạn ở quê nhà ở vùng Alberta- Aix nông thôn miền nam nước Pháp.

Sài Gòn, tàu Nữ Hoàng Eugénie ngày 28-12-1861

(tức 10 ngày sau khi liên quân chiếm được Thành Biên Hoà)

Féraud thân mến,

Tôi không thể viết cho bạn bằng chuyến tàu thư cuối cùng nhưng tôi không muốn tàu đi hôm nay mà lại không gửi cho bạn những tin sau cùng; bạn biết rằng sau khi Đô đốc Bonnard đến thì việc lên đường về Pháp của chúng tôi đã bị hoãn lại và phụ thuộc vào việc chiếm Bien Noa [Biên Hoà]. Vậy chúng tôi phải chờ, tất cả phải ở lại ít nhất là cho đến cuối tháng Ba, vì vẫn nghĩ rằng cuộc hành quân đánh chiếm Bien Noa [Biên Hoà] chỉ có thể thực hiện vào cuối tháng Giêng, khi tất cả toán quân từ Pháp đến đã tập hợp đầy đủ, nhưng đây là điều mà người ta đã thông báo trước là lấy Bien Noa [Biên Hoà] không cần đội quân Tourcos, hầu như không một người nào và những sự cố lại đi một cách nhanh như vậy, mà bây giờ chúng ta lại có quyền nói với Đô đốc:

-A chà! Ông đã nói với chúng tôi rằng chúng tôi sẽ lên đường sau vụ Bien Noa [Biên Hoà], chúng tôi đã chờ!

Những chiến binh mang quần đùi đỏ, có râu mèo xoắn lên và có cổ họng bị cứng rắn bởi rượu áp-xanh, đã có dự tính lãnh danh dự chiếm lĩnh Bien Noa [Biên Hoà] một cách huy hoàng, những quân lính An-nam đã khôn lanh, họ muốn quấy rầy quân Pháp, nên đã di tản hết.

Và đây, một vài chữ nói về chi tiết của cuộc chiến hay đúng hơn là của cuộc “dạo chơi bằng quân sự”.

Bạn biết hoặc không biết vùng Nam Kỳ mà chúng ta thèm muốn đã một năm nay; thì bây giờ chúng ta đã có trong tay, gồm sáu tỉnh mà tôi không thể nói cho bạn biết hết những cái tên rất khó, và khó có thể đọc đúng trong số đó có tỉnh Bien Noa [Biên Hoà]. Chỉ còn tỉnh này là chưa nằm trong tay chúng ta. Thật khó lòng xâm chiếm tỉnh này vì nó có biên giới là những dãy núi tạo thành vành đai thiên nhiên bảo vệ rất dễ. Ngôi làng, hay đúng hơn là thành phố Biên Hòa, tỉnh lị của toàn tỉnh, được bảo vệ bởi một vòng thành trang bị không ít súng đại bác và được che chở bên ngoài bởi những công trình có giá trị chiến lược nào đó.

Có 2 con đường dẫn tới Biên Hoà, đường sông và đường bộ. Làm chủ được hai con đường này là điều quan trọng, người An-nam đã biết rằng những cố gắng của ta là chú trọng vào điểm này, nên đã xây dựng ở ngõ vào sông nối liền Biên Hòa và Sài Gòn, một rào chắn vững chắc, các pháo hạm vượt qua vùng này; sau rào cản này người ta còn thấy nhiều rào cản khác không vững chắc như thế, nhưng chúng đã gây trở ngại nghiêm trọng, tất cả các thành lũy này đều được bảo vệ bởi những đồn đóng hai bên bờ sông ^[1].

Ý đồ của Đô đốc, khi ông điều khiển cuộc tấn công, là dập tắt cho được hỏa lực của các đồn đầu tiên, là xâm nhập phá hàng rào đầu tiên và dọn sạch khúc sông ở đoạn này để cho phép các tàu chiến vượt qua. Ông đã đi xa hơn điều ông muốn. Các pháo hạm hạng 1 Alarme, Avalanche, Fusée, Mitraille, và các pháo hạm nhỏ số 16, 19, 31, thả neo đậu ở khoảng 10 sải cáp, cách đập ràocản người ta khởi sự khai hỏa, người An-nam đã đánh trả rất hăng và nhiều quả đạn của họ điều khiển rất chính xác đã rớt lên tàu chiến của chúng ta; ít ra nữa, vì khoảng cách gần, họ đã gây tổn thất cho chúng ta, trong khi giàn trọng pháo của ta mạnh hơn, cũng đã có lúc bị thiệt hại lớn. Pháo hạm Alarme, chiến thuyền đậu gần bãi trọng pháo của địch đã có một người bị giết, trưởng buồng lái và một thủy thủ bị thương nặng, buồm chão và vỏ tàu bị tổn thất nhẹ. Sau hai giờ bắn nhau, hỏa lực của địch đột ngột ngưng lại. Quân An-nam đã thấy một cánh quân khoảng 500 người, do Đại tá hải quân Le Bris chỉ huy, Đại tá đi sau toán quân này và dẫn họ đi vào giữa hỏa lực của tàu chúng tôi với hỏa lực của các đại đội đã đổ bộ của chúng ta; họ không thể chống cự với chiến thuật như vậy, bị vượt qua là điều dễ nhận thấy, họ bị động trước chiến thuật này để thả lỏng các đồn ở ngõ vào nhánh sông Biên Hòa, từ ngày 16 đến ngày 21, chúng ta đã phá hủy rào cản, và như vậy đã đạt được mục đích đặt ra. Ít ra nữa, ta đã vào rất xa để biết được quân An-nam đã rút về đâu, nhưng không hề gặp họ; tiến đến tận dưới chân thành Biên Hòa và chỉ thấy những cột khói dày bốc lên từ trung tâm thành phố; tiến thêm nữa, nhưng không gặp được ai cả; thành bị bỏ ngõ; những tòa nhà chính đều bị đốt. Trong thành người ta tìm thấy xác của gần 300 người Thiên Chúa giáo An-nam bị đốt cháy hoặc bị nhiều vết thương rùng rợn. Đây là hành động cuối cùng của những kẻ tôn sùng thần tượng và sự man rợ của một dân tộc lánh xa đức tin Thiên Chúa giáo và văn minh châu Âu. Nhiều nạn nhân còn thở được, họ tin tưởng vào sự săn sóc của các y sĩ giải phẫu của chúng ta và được trở về Sài Gòn hoặc được đối xử như người anh em ruột của chúng ta^[2].

Trong thành người ta tìm được 30 khẩu đại bác trong đó có 18 khẩu bằng đồng. Quân lính ta đã làm chủ cứ điểm quan trọng này, tỏa ra đánh toàn xứ, khắp mọi hướng để tìm quân An-nam, nhưng họ đã rút vào trong núi, và từ đây, thật dễ dàng cho chúng ta xây dựng toàn đường ranh giới được phòng thủ một cách chắc chắn và dễ dàng.

Trong khi những biến cố ấy đang xảy ra ở Biên Hòa, thì có vài ba toán du kích phân tán vào trong các nơi ta đã chiếm cứ tìm cách làm yếu ta bằng cách tấn công các đồn bót lẻ mà chỉ có một ít quân canh phòng yếu trấn giữ. Trong một con rạch, quân An-nam đã đốt một "lorcha" (một pháo thuyền có trang bị hai đại bác), giết chết 13 người của ta; ở Candjioe (Cần Giờ, Dịch giả chú), họ đã tấn công một đồn làm trung úy hải quân Dumont bị thương vì một cú lao đâm nhẹ; ở Tram- ban (Trảng Bom, Dịch giả chú), họ đốt một kho lương thực; nhưng khắp nơi họ đã nhận những mất mát đáng kể, và từ tám ngày nay không còn vấn đề quân du kích đó nữa.

Đó, bạn thân của tôi, điều mà tôi phải báo cho bạn biết và điều thể có, những điều tiếp theo tốt nhất ấy mà, đối với đích thân chúng tôi. Chiếc tàu lộng lẫy của chúng tôi đã có cơ may trở lại Pháp một ngày rất gần đây; vì chiếc tàu và những người trên tàu hiện nay trở thành vô dụng rồi; khắp nơi người ta nghĩ và nói rằng cuối cùng ông Đô đốc muốn vâng lệnh mà ông đã nhận để phái chúng tôi đi vào khoảng cuối tháng Giêng, chúng tôi sẽ đi Sài Gòn. Chúng tôi sẽ đến Chebourg vào những ngày cuối tháng Ba, và cuối cùng tôi có thể Cử hành Lễ trong đoàn của bạn vào tháng Năm, đúng sau thời gian vắng mặt hai năm!

Tôi phải báo cho bạn biết một điều, và vì đó mà tôi phải nhắc cho bạn nhớ bạn đã nói với tôi trong lá thư cuối của bạn đến tay tôi ở đây đã một tháng rưỡi. Điều bạn nói là: Germano đã lấy làm xấu hổ cách đối xử của anh ta đối với sự lưu tâm của tôi, và anh ta đã hứa với bạn là viết cho tôi 100 trang thư không hơn không kém; sáng ngày ra đi, bạn nhắc lại lời hứa đó cho anh ta biết, anh ta đã trả lời bạn rằng anh ta chỉ còn ngày thứ 25, nhưng chắc chắn do chuyến tàu mới đây, anh ta sẽ không có cách làm dịu cơn thịnh nộ đúng đắn của tôi, vậy mà chuyến tàu thư tiếp theo, rồi một chuyến nữa cũng đã cập bến Sài Gòn mà chúng không mang cho tôi ít nhất một chữ nào của Germano, theo cách anh đã làm là đã không viết thư cho tôi từ 25-6 vừa qua, tôi không lưu ý đến điều đó nữa, trong lúc nổi điên, tôi đã viết cho Germano một cái thư, thư này - tôi nghĩ thế sẽ chỉ cho anh ta biết tôi đã phật lòng vì cách xử sự của anh ta. Thư của tôi đối với bạn, nếu anh ta cho bạn xem lá thư này, hơi khô khan và có hơi sáng sủa, nhưng tôi vẫn không hối tiếc và vẫn gửi đi vào sáng mai đồng thời với thư này.

Bạn hãy viết cho tôi, bạn thân mến ạ, mặc dầu theo tất cả mọi khả năng, hồi âm của bạn cho thư này sẽ không đến tay tôi ở Sài Gòn. Như bạn biết rồi đấy, chỉ cần một phản lệnh mới là tôi không nhận được những lá thư như trước cho nên tôi sẽ gửi thư theo chuyến tàu cuối cùng đi cuối tháng Giêng và đầu tháng Hai. Khi nào chúng tôi lên đường một cách chắc chắn thì sẽ viết cho bạn ngay để ngưng thư của bạn và đừng vội gửi cho tôi như trước.

Tình trạng sức khỏe của tôi vẫn tuyệt vời và viễn tượng về một cuộc trở về nhà, nhanh chóng làm cho năng lực của tôi tăng lên một cách đáng kể.

Chào tạm biệt, bạn thân của tôi, hẹn ngày mai sẽ gặp lại; vì tôi bạn hãy hôn tất cả các bạn bè tốt của chúng ta như: Drujon, Chabrier, Goulin, Evariste, Roux và kể cả Germano, mặc dầu có sự phản bội của anh ta. Mong rằng Hội Cử hành Lễ sửa soạn khánh thành một cách xứng đáng pho tượng người Nam Kỳ mà tôi dành cho nó và nó sẽ là biểu tượng cho niềm tin hoàn toàn của người hành lễ đầy nhiệt tình. Pho tượng này sẽ được đặt một mình trên bàn vào ngày khánh thành và tất cả mọi người đi qua dưới tượng người Nam Kỳ đặt cao ở trên đầu.

Bạn hãy nói với Charles tôi viết dài cho thân phụ tôi để gửi theo chuyến tàu thư này, và bằng cách đọc thư ấy và thư này, sẽ biết được về tình hình của tôi.

Chúng ta hãy Cử hành Lễ! Cử hành Lễ! Cử hành Lễ!

Bạn cũ của bạn,

PH.AUDE

Hãy gửi cho báo Mémorial, nếu bạn muốn làm thế, những thông tin mà tôi gửi cho bạn nói về cuộc viễn chinh.

Trích : Những người bạn Cố Đô Huế B.A.V.H tập XIX năm 1932- Hà Xuân Liêm Dịch, Nhị Xuyên hiệu đính. NXB Thuận Hoá 2006.

GHI CHÚ:

^[1]Người An-nam hiểu rõ hơn về điểm chiến lược này, nó bảo đảm con đường đi Huế, nên đã tập trung tất cả các phương tiện phòng thủ có thể gây khiếp đảm thật sự cho những đạo quân thiện chiến; một doanh trại bảo vệ cho nơi này gồm 3.000 người đã được xây chính giữa đường Sài Gòn Biên Hòa [đồn Mỹ Hoà], trên đường bộ; về đường sông được phòng thủ bởi những bộ cọc nhà sàn trên sông, chín đập rào cản và một đập bằng đá mà hiện người ta đang còn thấy (1932), khi nước triều thấp, những di tích còn lại trước Biên Hòa tích khoảng nửa dặm; các đồn lũy đóng hai bên bờ sông làm trọn vẹn hệ thống phòng thủ. Những người Thiên Chúa giáo bất hạnh đã bị cầm tù trong thành này hơn bốn trăm người đã bị cưỡng bức và làm việc xây thành lũy cao lên để chống lại những người giải thoát họ.

(L.F.Lowet: Xứ Nam Kỳ về mặt tôn giáo 11, tr.301, 302).

^[2] Bị cầm tù ở trong Thành Biên Hoà có gần 600 người thiên chúa giáo, một số bị bắt từ trước ở Sài Gòn, và bị giải về đây trước khi người Pháp chiếm Sài Gòn ngày 18-02-1859; một số khác bị bắt trong các làng Thiên Chúa giáo ở tỉnh Biên Hòa. Nhiều người trong số những người bất hạnh ấy đã bị chặt đầu trên một ngọn đồi nhỏ gọi là Đất Sỏi, cách đồn lũy khoảng 5 phút đi đường. Khi người Pháp đến, chiều ngày 15-12-1861; nhà chức trách của tỉnh trước khi bỏ trốn, đã cho đốt tất cả các trại giam tù.

Những người lính được trang bị vũ khí cây lao, đã ném vào những lửa đang cháy rực những người cản đường họ. Chỉ có năm người Thiên Chúa giáo, trong bốn trăm lẻ bảy người, qua được chết chóc. Trong số người bị thương mà Ph.Aude nói, có một cô gái đã trèo lên cây, cao hết sợi xích. Cô ấy bị cháy hai đùi chân, được mang về bệnh viện Sainte Enfance ở Sài Gòn. Cô ta đã bị cắt cụt cả hai chân và cũng chỉ sống sau cuộc giải phẫu ít ngày. Cũng có một người đàn bà mà cái đầu một phần đã bị cắt lìa khỏi thân bởi một nhát lao và chỉ nằm chờ chết. Bà ta lại có thể thể sống và đã còn sống được mấy năm dài.

(L.F.Lowet: Xứ Nam Kỳ về mặt tôn giáo 11, tr.290, 291,292)